Dikkat köpek var!

Dikkat köpek var!

Köpekler insanlarla en fazla bir arada yaşayan bir kaç hayvan cinsinden biridir. Öyle ki dostluğu da hasımlığı da, korunmayı da sakınmayı da bu hayvanla veya bu hayvan sayesinde öğrenir insanoğlu.
Yani kısacası; bazen hakaret nitelemesi bazen övünme ifadesi bazen de korkutma ünlemi olarak kullanılan köpekler daima yakınımızda!
Atalarımızın ince kavrayışı ve engin birikimi ile üretilen hikmetli sözleri hatırda tutarak daha insanca yaşamak ve adam gibi adam olmak için "köpekleşmek"ten uzak durmalı ve itlerle araya mesafe koymalı..

Buyurun dilimizdeki köpeklerle ilgili başlıca atasözü, özdeyiş veya deyimlerden derleyebildiklerim.

§  aç at yol almaz, aç it av almaz

 iş gördürdüğünüz kimselerin haklarını tam olarak vermezseniz kendilerinden yararlanamazsınız.

§  aç it fırın duvarını deler

 aç kimse karnını doyurmak için önüne çıkan engellerin tamamını aşar ve isteğini elde eder.

§  açık kaba it değer (siyer)

 gizli kalması gereken şeyler herkese söylenirse bundan büyük zararlar doğar.

§  ak köpeğin (itin) pamuk pazarına (pamuğa, pamukçuya) zararı vardır

 kötü şey, görünüşte iyi şeye benziyorsa iyi şeyin değeri azalır.

§  akılsız köpeği (ahmak iti) yol kocatır

 iyice düşünülmeden, tasarlanmadan yapılmaya çalışılan iş sırasında birçok sorun ortaya çıkar ve kolay bir iş bile zorlaşır.

§  an iti, kap sopayı

 saldırgan biriyle karşılaşma olasılığı varsa kendini korumaya hazırlıklı ol.

§  at izi it izine karışmak

 iyiyi kötüden ayıramayacak kadar bir karışıklık ortaya çıkmak.

§  at ölür, itlere bayram olur

 değerli kimselerden birinin ölümü veya görevden ayrılması, kimi zaman aşağılık kimselerin işine yarar.

§  at yedi günde, it yediği günde (belli olur, semirir)

 değerli kişilikler zamanla gelişir, kısa sürede beliren kişilikler gerçek değer taşımayanlardır.

§  ata da soy gerek, ite de

 bütün yaratıkların soylusu üstün niteliktedir.

§  ata et, ite ot vermek

 bir işi ters yapmak.

§  atım tepmez, itim kapmaz deme

 size çok bağlı olan kimseler bile zaman gelir sizi incitebilirler.

§  atın tepmezi, itin kapmazı olmaz

 size çok bağlı olan kimseler bile zaman gelir sizi incitebilirler.

§  bekârın parasını it yer, yakasını bit

 bekâr kimse parasını gereksiz harcar, yaşayışı ise düzensizdir.

§  boş ite menzil olmaz

 aylak kimsenin yeri yurdu belli değildir.

§  çarşı iti ev beklemez

 başıboş gezmeye alışanlar, disiplinli iş yapmaya gelemezler.

§  garip itin kuyruğu bacağı arasında (götünde, kıçına kısık) gerek (olur)

 sığıntı durumunda olan kişi, yabancı bir yerde hiçbir şeye karışmamalı, sessiz, kendi hâlinde yaşamalıdır.

§  ısıracak it (köpek) dişini (dişlerini) göstermez

 kötülük edecek kimse önceden haber vermez, belli etmez.

§  ıssız eve it buyruk

 aklı başında kimselerin sahip çıkmadığı iş, aşağılık kimselerin elinde kalır.

§  it ağzını kemik tutar

 aşağılık bir kimsenin ağzını kapamak için ona bir çıkar sağlamak yeter.

§  it değmekle (işemekle) deniz pis olmaz

 doğruluğuna, dürüstlüğüne herkesin inandığı bir kimse, aşağılık kimselerin atmak istedikleri çamurla kirletilemez.

§  it derisinden post olmaz

 aşağılık kimse veya şey, yüce ve temiz bir amaca hizmet edemez.

§  it dişi domuz derisi

 sevilmeyen iki kişi arasındaki anlaşmazlıktan duyulan hoşnutluğu anlatan bir söz.

§  it gibi çalışmak

 çok çalışmak, yorulmak.

§  it ite (buyurur), it de kuyruğuna

 işi yapmak istemeyen onu mutlaka başkasına ısmarlar.

§  it iti ısırmaz

 aynı düşüncede ve aynı yapıda olan insanlar birbirlerine zarar vermezler, birbirlerini korurlar.

§  it iti suvatta bulur

 aşağılık kişiler birbirlerini kendi gibilerinin toplandığı yerde bulurlar.

§  it itin ayağına (kuyruğuna) basmaz

 başkasına kötülük etmek konusunda aynı şeyi düşünenler birbirlerini incitmezler.

§  it itle gezer

 kötü biri ancak kendisi gibi kötü olan birisiyle arkadaş olur.

§  it izi at izine karışmak

 at izi it izine karışmak.

§  it kağnı gölgesinde yürür de kendi gölgesi sanırmış

 başkasının korumasıyla iş yapan akılsız kişi, desteklendiğini unutarak kendi gücüne inanır.

§  it ölüsü gibi

 çok ağır.

§  it sürü, para kazan

 ekmek parası kazanmak için it sürümek gibi bir iş tutmak bile ayıp değildir.

§  it sürüsü kadar

  hkr. çok kalabalık.

§  it ulur, birbirini bulur

 aşağılık bir kimse bir konu üzerinde sesini yükselttiğinde aynı amacı güdenler onun etrafında toplanırlar.

§  it ürür, kervan yürür

 gerçekleşmesi doğal olan işler engellenemez.

§  ite atsan yemez

 “çok kötü, berbat” anlamında kullanılan bir söz.

§  ite ot, ata et vermek

 ata et, ite ot vermek.

§  iti an, taşı eline al (çomağı hazırla)

 saldırgan biriyle karşılaşmas olasılığı bulunan kimse kavgaya hazır olmalıdır.

§  iti ite kırdırmak

 kötülüğü kötülük aracılığıyla ortadan kaldırmak.

§  iti (köpeği) öldürene sürütürler

 çığırından çıkmış olan bir işin düzeltilmesi, bu işe yol açan kimseye düşer.

§  itin ahmağı baklavadan pay umar

 aptal kişi, eline geçme olasılığı bulunmayan bir nimeti bekler.

§  itin götüne (kıçına) sokmak

  kaba rezil etmek.

§  itin (köpeğin) duası kabul (makbul) olsa (-ydı) gökten kemik yağar (-dı)

 aşağılık kişinin istediği olsaydı dünya, yalnız kendisinin işine yarayan, başkalarını rahatsız eden şeylerle dolardı.

§  itin kuyruğunda

  tkz. pek çok, pek bol.

§  itin ölümü gelirse cami duvarına işer

 herkesin üzerine titrediği, kutsal saydığı şeyi kötüleyen, bozan kimse mutlaka kötü bir sonuçla karşılaşır.

§  itle çuvala girilmez

 edepsiz ve saldırgan bir kimse ile bir konu üzerinde tartışmak ve kavgaya tutuşmak doğru değildir.

§  itle dalaşmaktan çalıyı dolaşmak yeğdir

 edepsiz kimse ile uğraşmamak için onun bulunduğu yerden uzaklaşmak gerekir.

§  itle yatan bitle kalkar

 değersiz, kötü kimselerle ilişki kuranlar kötü huylar edinirler.

§  karnı tok it gölgede yatar

 akılsız kişi bugün karnını doyurunca yarını düşünmez, yan gelir yatar, keyfine bakar.

§  komşu iti komşuya ürümez

 komşudaki uygunsuz kişi, başkalarını incitse de komşusunu rahatsız etmez.

§  koz gölgesi kız gölgesi, söğüt gölgesi yiğit gölgesi, dut gölgesi it gölgesi

 ağaçların gölgeleri bile doğal özelliklerini yansıtır, koz, yani ceviz ağacının altında insan, herkesin peşinde koştuğu bir kızın yanındaymışçasına mutluluk duyar; söğüdün gölgesi, boylu boslu bir yiğidin güvenini kazanır; dut ise altına meyvelerini döktüğü için gölgesi çıkarcıların üşüştüğü bir yerdir.

§  kör itin öldüğü yer

 çok uzakta olan yer: “Sabah sabah kör itin öldüğü yerlerde işim yok.” -O. Kemal.

§  sahipsiz eve it buyruk

 kimsenin ilgilenmediği, benimsemediği sahip çıkmadığı işler üzerinde değersiz kişiler egemenlik kurarlar.

§  ardında yüz köpek havlamayan kurt, kurt sayılmaz

 önemli kimseleri çekemeyip onlara dil uzatanlar çok olur.

§  av köpeği avdan kalmaz

 hazıra konmayı alışkanlık yapmış kimse her zaman bu yolu izler.

§  azan kurda kızan köpek

 belalı kişinin hakkından kötü kişi gelir.

§  bakmakla usta olunsa (öğrense), köpekler (kediler) kasap olurdu (kasaplığı öğrenirdi)

 yapılmadan yalnızca nasıl yapıldığı görülerek hiçbir şey öğrenilemez.

§  çok havlayan köpek ısırmaz

 karşısındakini bağırıp çağırmakla korkutmaya çalışan kimse eylemli bir saldırıda bulunmaz.

§  davetsiz yere kedilerle köpekler gider

 bir yere çağrılmadan gitmek, kişiyi aşağılatan bir davranıştır.

§  dişi köpek kuyruğunu sallamayınca, erkek köpek ardına düşmez

 kadın istek göstermezse, yüz vermezse erkek onun peşine düşmez.

§  eşeğin ölümü köpeğe ziyafettir (düğündür)

 bir kişinin uğradığı zarar kimi zaman bir başkası için çıkar kaynağı olur.

§  hâline köpekler bile güler

  tkz. çok kötü bir duruma düşenler için kullanılan bir söz.

§  ısıracak it (köpek) dişini (dişlerini) göstermez

 kötülük edecek kimse önceden haber vermez, belli etmez.

§  iti (köpeği) öldürene sürütürler

 çığırından çıkmış olan bir işin düzeltilmesi, bu işe yol açan kimseye düşer.

§  itin (köpeğin) duası kabul (makbul) olsa (-ydı) gökten kemik yağar (-dı)

 aşağılık kişinin istediği olsaydı dünya, yalnız kendisinin işine yarayan, başkalarını rahatsız eden şeylerle dolardı.

§  kedi ile köpek gibi

 birbirleriyle geçinemeyen, anlaşamayan kimseler için söylenen bir söz.

§  kılık kıyafet köpeklere ziyafet

 giyinişi ve görünüşü kötü ve tiksindirici olanlar için söylenen bir söz.

§  kısmetsiz köpek, sabaha karşı uyuyakalır

 Tanrı kendisine kısmet vermemiş olan yaratık, yararlanılacak şeyi elde etmek kolaylaştığı zaman, başka bir işle uğraştığı için bundan yoksun kalır.

§  köpeğe atsan yemez

 “çok kötü (yiyecek)” anlamında kullanılan bir söz.

§  köpeğe dalaşmaktan çalıyı dolanmak yeğdir

 edepsiz kimse ile uğraşmamak için onun bulunduğu yerden uzaklaşmak gerekir.

§  köpeğe gem vurma, kendini at sanır

 kendisine değeri varmış gibi davranılan değersiz kişi, gerçekten değeri bulunduğuna inanır.

§  köpeğe hoşt, kediye pişt dememek

 kendisine zarar verenlerden korunmak için en küçük bir tepkide bulunmamak.

§  köpeği dövmeli ama sahibinden utanmalı

 sana sataşan kişiyi hırpalarken onu korumakta olan saygı gösterdiğin kimseyi gücendirmemeye de dikkat etmelisin.

§  köpeğin ağzına kemik atmak

  hkr. karşı gelerek bağırıp çağıran birini susturmak için ona bir çıkar sağlamak.

§  köpeğin ahmağı baklavadan pay umar

 aptal kişi, eline geçme olasılığı bulunmayan bir nimeti bekler.

§  köpek bile yal yediği kaba pislemez

 köpek bile yem yediği kaba saygılı davranırken insanın geçimini sağlayan yere, kendisine bu geçimi hazırlayan kimseye kötülük etmesi düşünülemez.

§  köpek ekmek veren (yediği) kapıyı tanır

 köpek bile kendisini besleyen yeri bilir, davranışlarıyla duygularını belli eder, insan da bundan ders almalı, gördüğü iyiliği unutmamalıdır.

§  köpek gibi

 çok yaltaklanan: “Kız ona derdini yanarken, paşanın Tevfik'i buldurması için köpek gibi yalvarırken, o gözlerini tavana dikiyor, cevap vermiyordu.” 

§  köpek sahibini ısırmaz

 kişi ne kadar aşağılık olursa olsun, kendini benimseyip koruyana kötülük etmez.

§  köpek suya düşmeyince yüzmeyi öğrenmez

 kişi, bir tehlike karşısında her yerden umudu kesilip kendine güvenmekten başka çare kalmadığını anlamadıkça kurtuluş yolunu bulamaz.

§  köpek sürünmekle etek kesilmez

 terbiyesiz kimsenin sataşmasıyla temiz kişi lekelenmiş olmaz.

§  köpek yese kudurur

 çok ağır ve onur kırıcı sözler için söylenen bir söz.

§  köpekle dalaşmaktan çalıyı dolaşmak yeğdir

 edepsiz kimse ile uğraşmamak için onun bulunduğu yerden uzaklaşmak gerekir.

§  köpekle yatan pire ile kalkar

 uygunsuz kişilerle ilişkide bulunanın sonu kötü olur.

§  köpeksiz köy bulmuş da çomaksız (değneksiz) geziyor

 kendisine engel olacak, karşı çıkacak kimse olmadığı için istediği gibi davranıyor.

§  köpeksiz sürüye (köye) kurt girer (iner)

 koruyucusuz kalan yere veya ülkeye düşman girer.

§  kurban etiyle köpek tavlanmaz

 kimi şeyler, yararlı da olsa herkese verilmez.

§  kurda konuk (komşu) giden, köpeğini yanında götürür

 saldırgan biriyle karşılaşacak olan kişi, kendisini koruyacak önlemler almalıdır.

§  kurt kocayınca köpeğin maskarası olur

 güç ve yeteneğini yitiren insan, basit ve kendini bilmezlerce aşağılanır.

§  kurtla görüşürsen köpeği yanından ayırma

 saldırgan biriyle karşılaşacak olan kişi, kendisini koruyacak önlemler almalıdır.

§  ürümesini bilmeyen köpek sürüye kurt getirir

 beceriksiz kimselerin iyilik yapayım derken zarara yol açtıklarını anlatan bir söz.

§  üşüntü köpekler mandayı paralar

 birlikten güç doğar.

§  yağ yiyen köpek tüyünden belli olur

 durup dururken yaşama düzeyinde bir yükselme olan kişi, kendisinden şüphe edildiği gibi çalıp çırpıyor demektir.

Peyami Bayram
İstanbul, 26/01/2016